Definicja niepełnosprawności nie jest jasno sprecyzowana. Od problemu niepełnosprawności nie można się odciąć ponieważ w większym lub mniejszym stopniu dotyczy każdego człowieka –  bezpośrednio lub naszych bliskich. W życiu każdej osoby  może pojawić się okres zmniejszonej aktywności lub ograniczeń fizycznych spowodowanych chorobą lub wiekiem.

WHO  definiuje niepełnosprawność następująco:
Osoba niepełnosprawna to osoba, u której istotne uszkodzenia i obniżenie sprawności funkcjonowania organizmu powodują uniemożliwienie, utrudnienie lub ograniczenie sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie, biorąc pod uwagę takie czynniki jak płeć, wiek oraz czynniki zewnętrzne .

Obecnie na pierwszy plan problemu niepełnosprawności wysuwa się  aspekt społeczny. Niepełnosprawność nie jest już rozumiana jak synonim choroby  ale jako wynik barier – społecznych, ekonomicznych i fizycznych. Modny stal się termin ergoterapii czyli leczenia zaburzeń społecznych  osób niepełnosprawnych  pracą.

Aktywność zawodowa może w wysokim stopniu  kompensować osobie niepełnosprawnej ograniczenia wynikające z niepełnosprawności. Aktywność zawodowa daje niezależność, poczucie bycia potrzebnym, samorealizację, reguluje tryb życia, zapewnia możliwość kontaktów społecznych zarówno osobom sprawnym jak i niepełnosprawnym.
Osoby  niepełnosprawne aktywne zawodowo  mogą liczyć na przywileje do których należą:  skrócony czas pracy, dodatkowy urlop wypoczynkowy, zwolnienia od pracy w celu skorzystania z możliwości wyjazdów na turnusy rehabilitacyjne, zwolnienie od pracy w razie konieczności wykonania badań specjalistycznych.

Zatrudnienie osób niepełnosprawnych jest atrakcyjne dla pracodawcy,  który może liczyć na refundacje ponoszonych kosztów zatrudniania osób niepełnosprawnych. Pracodawca może liczyć na zwrot kosztów przystosowania stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych, szkolenia specjalistyczne dla pracowników,  a nawet jeżeli jest to konieczne zwrot kosztów wynagrodzenia dla pracownika,  który pomaga osobie niepełnosprawnej wykonywać obowiązki slużbowe. Zatrudnienie osoby niepełnosprawnej  oznacza nie tylko przywileje pracodawcy, ale też i specjalne uprawnienia, jakie ustawodawca przewidział dla niepełnosprawnych pracowników. Ustanowienie uprawnień przysługujących pracodawcy w związku z zatrudnieniem osoby niepełnosprawnych miało stanowić  zachętę dla nich  do wybrania spośród kandydatów do pracy pracowników niepełnosprawnych.

Pracodawca zatrudniający osobę niepełnosprawną jest zobowiązany zapewnić zatrudnianym przez siebie osobom odpowiednie warunki pracy.  Praktyka pokazuje , że nie zawsze jest to uczciwa transakcja.

Wiele rozmów z osobami niepełnosprawnymi zgłaszającymi sie do OPS wykazało , że pracodawcy nie zawsze szanują prawa osób niepełnosprawnych. Osoby niepełnosprawne aktywne zawodowo skarżą się na łamanie ich praw przez pracodawcę.

Osoby niepełnosprawne  pracują  w godzinach nadliczbowych, w godzinach nocnych. Osoby niepełnosprawne opowiadają , że pracodawcy zlecają im pracę niezgodną ze wskazaniami lekarskimi. Osoby niepełnosprawne czują się wyzyskiwane przez takie zachowania pracodawców jak zatrudnianie “ na czarno” , niechęć pracodawcy do zawarcia z pracownikiem umowy o pracę, minimale wynagrodzenie, nierówne traktowanie przez pracodawce.

Wygląda  na to , że pracodawcy zatrudniają osoby niepełnosprawne po czym wymagają od nich pełnej sprawności.

Na jaką pomoc w uzyskaniu zatrudnienia mogą liczyć osoby niepełnosprawne zgłaszające się do Ośrodków Pomocy Społecznej?

W OPS w Gliwicach osoby niepełnosprawne mogą  liczyć na kompleksowe wsparcie w poszukiwaniu pracy. Pracownicy socjalni pracujący z rodzinami są przygotowani do stosowania nowoczesnych narzędzi aktywizacji zawodowej. Osoba zgłaszająca się do OPS jest diagnozowana przez pracownika socjalnego oraz zatrudnionego konsultanta ds bezrobocia pod względem indywidualnych predyspozycji. Diagnoza obejmuje analizę dotychczasowego zatrudnienia, umiejętności, określonych przez lekarza przeciwskazań do wykonywania danej pracy, aspiracji zawodowych oraz ich realności. Osoba niepełnosprawna może liczyć na pomoc w przygotowaniu odpowiednich dokumentów aplikacyjnych. Pracownicy socjalni w porozumieniu z zespolem ds. bezrobocia wyszukują dostępnych   na rynku ofert pracy  dla osób niepełnosprawnych, selekcjonują je następnie przekazując zainteresowanym. Zespół ds. Bezrobocia pośredniczy pomiędzy Urzędem Pracy, pracodawcami a osobami niepełnosprawnymi zainteresowanymi zatrudnieniem. Zespół ds. Bezrobocia kieruje osoby do prac interwencyjnych, społecznie – użytecznych, robót publicznych. Wymienione formy aktywności zawodowej maja na celu pomoc w wejściu na rynek pracy, zdobycie doświadczenia zawodowego, resocjalizacje zawodową osób niepełnosprawnych. Zespół ds. Bezrobocia stara się nawiązywać kontakty z pracodawcami otwartymi na zatrudnienie osób niepełnosprawnych.

Bardzo ważną rolę w pracy z osobami niepełnosprawnymi spełnia motywacja. Wiele czasu należy poświęcić na pracę nad wiarą osoby , że faktycznie może być aktywna zawodowo. Do OPS zgłaszają się ludzie zniechęceni, nie wierzący w możliwość dokonania zmiany. Obok  czynników psychologicznych jest wiele innych utrudniających znalezienie pracy takich jak  stan zdrowia,  wygląd zewnętrzny, niski status materialny, brak kwalifikacji.

Bariery uniemożliwiające podjęcie pracy:

• fizjologiczne ( zaniedbany wygląd, niedostosowany do sytuacji ubiór, zbyt ostry makijaż,  niemiły zapach)

Niektóre z osób poszukujących pracy  nie zdaje  sobie sprawy , z tego że ich zaniedbany wygląd świadczy na ich niekorzyść w oczach przyszłego pracodawcy a nawet może ich zdyskwalifikować.

Fachowi doradcy muszą pamiętać o tym , żeby otwarcie powiedzieć osobie o wadze  wyglądu zewnętrznego.  Żaden pracodawca nie zatrudni osoby od której niemiło pachnie lub która nie jest schludna. Bez opanowania tej ważnej zasady   nie ma szans uzyskać pracy.

• psychologiczne ( brak wiary we własne możliwości, brak umiejętności  zaprezentowania swoich mocnych stron, długotrwała izolacja powodująca opór przed wejściem w sytuacje społeczne, brak chęci zmiany swojej sytuacji)

Doradcy muszą wspierać i  stale motywować osobę do utrzymywania stałej gotowości podjęcia zatrudnienia. Z każdym dniem oraz odrzucona ofertą jest to proces trudniejszy . Proporcjonalnie im  dłużej trwa sytuacja bezrobocia tym mniejsza staje się wiara oraz motywacja do dalszych poszukiwań. Ważne jest przygotowanie osób niepełnosprawnych do rozmowy kwalifikacyjnej. Osoby muszą być przygotowane przez pracownika – doradce do rozwiewania wątpliwości pracodawcy np. osoba obiektywnie nieatrakcyjna  na rynku pracy z uwagi na wiek może powiedzieć , że dzięki temu , ze posiada x lat jest osobą która wie czego chce, dyspozycyjną ponieważ nie poświęca się życiu rodzinnemu, że zamierza być lojalnym pracownikiem nie mającym potrzeby sprawdzać się w coraz to innych miejscach pracy. Atutem osoby niepełnosprawnej będzie na rozmowie kwalifikacyjnej umiejętność zamiany negatywów na pozytywy.

• edukacja ( brak kwalifikacji, strach przed przekwalifikowaniem się, nieprawidłowa ocena swoich możliwości, nieumiejętnie dobrane szkolenie, brak ambitnych ofert na rynku pracy dla osób niepełnosprawnych z wyższym niż zawodowe wykształceniem, zbyt niskie lub zbyt wyskokie aspiracje zawodowe. Doradcy stoją twardo na ziemi, analizują predyzpozycje osoby oraz potrzeby rynku pracy. Sugerują szkolenia na miarę możliwości osób niepełnosprawnych które faktycznie mogą wzmocnić potencjał osoby np: florystka, wózek widłowy, masaż, operator dzwięku itp.
• Chęć podjęcia pracy!!! ważniejsza od kwalifikacji osób jest po prostu chęć do podjecia pracy. Pracodawcy zatrudniający osoby niepełnosprawne podkreślają, że gdy osoby naprawdę chcą pracować kwalifikacje liczą się mniej.
• Uzależnienie od świadczeń  z pomocy społecznej  osoby uzależnione od świadczeń  z OPS boja się żyć samodzielnie. Nie dążą do odbicia się z systemu, myślą kategoriami “ czy się opłaca”.  Uzależnienie od pomocy społecznej jest bardzo silne, paraliżuje osoby czasami jest nieuleczalne. Osoby uzależnione wybierają  degradacje społeczną  w zamian za to , że  są w stanie otrzymać świadczenia “ które im się należa”.

W gminie Gliwice ok. 12 tysięcy osób korzysta ze świadczeń systemu pomocy społecznej. Do jednej z  wiodących dysfunkcji świadczeniobiorców OPS należy  niepełnosprawność. Jak wynika ze sprawozdania  OPS G-ce na koniec 2007r. ze świadczeń pomocy społecznej skorzystało 1521 środowisk z problemem niepełnosprawności i tylko co 7 osoba niepełnosprawna funkcjonowała na rynku pracy. Prezentowane dane zwróciły  uwagę na fakt dużego problemu bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych.

Obecnie dużą szansą dla osób niepełnosprawnych jest szeroka oferta programów unijnych mająca na celu przeciwdziałanie marginalizacji osób niepełnosprawnych  w życiu społecznym.

OPS w Gliwicach przy pomocy środków  uzyskanych w   w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 – 2013 podjął w 2008r.  specjalistyczne  działania  ukierunkowane przede wszystkim na zwiększenie szans w znalezieniu zatrudnienia dla grup zagrożonych wykluczeniem społecznym ( w tym  osób niepełnosprawnych)  , wyrównywanie deficytów, wynikających z braku dostępu do odpowiednich form wsparcia, braku posiadanych kwalifikacji oraz czynników psychologicznych i społecznych utrudniajacych integracje społeczna.

W niniejszym opracowaniu omówię krótko  jedynie działania kierowane do osób niepełnosprawnych.

Program realizowany w 2008r. przez OPS w Gliwicach ” Czas na zmiany” miał na celu ułatwienie integracji społecznej osób z grup społecznych szczególnego ryzyka, które mają największe trudności w integracji ze społeczeństwem a przez to odnalezieniem się na rynku pracy poprzez :

1. Zwiększenie kwalifikacji zawodowych,
2. Poprawę kondycji fizycznej poprzez udział w turnusach rehabilitacyjnych i zajęciach ogólnousprawniajacych.
3. Zdobycie umiejętności komunikacyjnych i interpersonalnych umożliwiające integrację zawodową i społeczną,
4. Podwyższenie kompetencji z zakresu pełnienia ról społecznych, zawodowych i kreowania wizerunku na rynku pracy,
5. Zwiększenie motywacji do działania, podwyższania aspiracji oraz poziomu samooceny.

Osobom niepełnosprawnym zostały zaproponowane następujące formy wsparcia:

1. szkolenia zawodowe dostosowane do potrzeb i stanu zdrowia
2. udział w  treningu  rozwoju osobistego (autoprezentacja, rozwiązywanie konfliktów, zarządzania czasem, komunikacja werbalna i niewerbalna, relaksacja,  gotowości do zmian.
3. udział w  warsztatach  grupowych i indywidualnych  nastawionych na przełamywanie indywidualnych barier, podnoszenie samooceny, sprawczości, decyzyjności i gotowości do zmian;
4. doradztwo zawodowe
5. sfinansowanie turnusów rehabilitacyjnych
6. pośrednictwa pracy
7. warsztatami terapii zajęciowej (między innymi ceramiczne, witrażowe, filcowe, rzeźby i wikliny
8. zajęciach   sportowych
9. poradnictwo specjalistyczne
10. uczestnictwo  w klubach samopomocy
11. udział w imprezach   integracyjno – kulturalnych
12. warsztaty dla osób chorych psychicznie ( artystyczne, trening interpersonalny, 8 dniowy turnus rehabilitacyjny)
13. warsztaty komputerowe

W projekcie brały udział głównie osoby niepełnosprawne między 25 – 44 rokiem życia  o niskich kwalifikacjach zawodowych. Osoby przystępujące do projektu bardzo nisko oceniały swój poziom motywacji oraz własnych możliwości na rynku pracy.

Żadna z rekrutowanych osób nie oceniła swoich szans na rynku pracy i poziomu motywacji na pozycji wysokiej. Osoby niepełnosprawne w momencie rekrutacji nie wierzyły w możliwość zmiany, sceptycznie podchodziły do proponowanych im działań.

Osoby rekrutowane do projektu poprzez udział w nim liczyły przede wszystkim na:

• wzmocnienie umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach 35%
• nabycie umiejętności komunikacji interpersonalnej 34%
• chęć podwyższenia kwalifikacji 18%
• zdobycia umiejętności zaprezentowania własnych możliwości przed pracodawcą oraz przygotowywania dokumentów aplikacyjnych 10%
• zdobycie wiedzy o rynku pracy i ofertach funduszy europejskich 3%

Do barier uniemożliwiających podniesienie kwalifikacji osoby niepełnosprawne zaliczają:

• stan zdrowia 70%
• sytuacja rodzinna 15%
• aspekt finansowy 7%
• brak czasu 8%

Po zakończeniu działań zaplanowanych indywidualnie przez pracowników socjalnych w ramach programu „ Czas na zmiany” uczestnicy zostali poproszeni do wypełnienia ankiet ewaluacyjnych.
Analiza ankiet dostarcza wielu interesujących informacji o potrzebach osób niepełnosprawnych.
Okazuje się , że beneficjenci projektu czują ,że znacznie lepiej funkcjonują społecznie,  czują się zmotywowani do poszukiwania pracy, utrzymywania dobrej kondycji fizycznej, utrzymywania kontaktów społecznych. Dla wielu z osób udział w programie był szansą na wyjście z domu, skończenie z ukrywaniem się ze swoją niepełnosprawnością, niepowtarzalna szansą wyjazdu na turnus rehabilitacyjny, odkryciem , że są przydatni.
Beneficjenci podkreślali w swoich ankietach aspekt społeczny, co świadczy na jaka izolację społeczną  są na co dzień  skazani. Beneficjenci  po zakończeniu projektu nie czuli się   gotowi  do podjęcia pracy.
Myślę , że jest to sytuacja chwilowa ponieważ udział w projekcie dał im siłę oraz wiarę w lepsze jutro,  brak powyższego jest największą barierą osób niepełnosprawnych w powrocie do społeczeństwa.

Pacyga – Łebek  Agnieszka
*tekst napisany dzięki uprzejmości pracowników Biura Projektów OPS w Gliwicach oraz dzięki pomocy konsultanta ds. bezrobocia OPS w Gliwicach.