Lęk separacyjny charakteryzuje się nadmiernym cierpieniem i lękiem odczuwanym przez dziecko w sytuacji separacji z osobami z którymi się czuje silnie związane. Dziecko może wyraźnie unikać sytuacji rozstań z bliskimi, może głośno protestować, unikać spędzania czasu poza domem, odmawiać realizowania obowiązku szkolnego, obserwuje się również występowanie myśli dotyczących wypadków, katastrof, które mogłyby dotknąć opiekuna. Poprzez nadmierny lęk rozumiem taki, który wyraźnie wpływa na funkcjonowanie dziecka w życiu społecznym. Lęki te występują wśród wśród dzieci w wieku szkolnym oraz u adolescentów. Od naturalnej obawy przed rozstaniem lęk separacyjny różni się nasileniem objawów.
Myśli u osoby cierpiącej na lęk separacyjny ogniskują się wokół katastroficznych wizji wypadków, katastrof, śmierci, porwania, zagubienia – sytuacji które uniemożliwiłyby ponowne spotkanie z bliską osobą. Lęk separacyjny powoduje u dziecka cierpienie i ma poważne konsekwencje. Zaburza przechodzenie do kolejnych etapów rozwoju, utrudnia naukę szkolną, hamuje autonomię i podejmowanie samodzielnych decyzji, podejmowanie ról społecznych u młodych dorosłych.
Lęk separacyjny może poprzedzać agorafobię i zaburzenia paniczne w dorosłości. Połowa dzieci z lekiem separacyjnym cierpi na inne zaburzenia lękowe, głównie lęk napadowy, lęk uogulniony, fobię. Objawy lękowe często występują z zaburzeniami neurorozwojowymi.
W powstawaniu i rozwoju zaburzeń lękowych główną rolę odgrywają czynniki środowiskowe, ale istotna jest również podatność biologiczna : czynniki genetyczne ( gen transportera dopaminy, geny biorące udział w wydzielaniu kortykotropin, geny transportera serotoniny) oraz cechy temperamentu (obawa przed nowymi sytuacjami, zahamowanie, nieśmiałość).
Do czynników środowiskowych zaliczamy: nieprawidłowe postawy opiekunów w postaci nadopiekuńczości ( dziecko nie buduje poczucia kompetencji) lub nadmiernych wymagań, kontroli ( dziecko buduje poczucie niskiej wartości), wrogość i wycofanie rodziców, pozabezpieczny styl przywiązania, trudna sytuacja rodzinna.
Podkreśla się również duże znaczenie występowania zaburzeń lękowych u opiekunów. Jest to znaczące w związku z przejmowaniem przez dziecko interpretacji świata jako zagrażającego, rodzice mogą nadmiernie chronić dziecko, mogą nadawać zabawie cechy sytuacji zagrażającej (np: uważaj spadniesz), w związku z własnym lekiem mogą modelować unikanie trudnych sytuacji, wzmacniać tendencje dziecka do spania z rodzicami, unikania sytuacji społecznych. Rodzice mogą zniechęcać do samodzielności, obrażać się, kiedy dziecko korzysta ze wsparcia rówieśników poza domem, zniechęcać do wyprowadzki z domu, wyjazdu na studia, korzystania z rozrywek poza domem itp.
U dzieci i młodzieży cierpiących na lęk separacyjny terapeutyczne jest wzmacnianie autonomii, samodzielności, budowanie zaufania do świata, zachęcania do prób, aktywności zamiast unikania doświadczeń.
Psychoterapia dziecka/ nastolatka jest wspierana psychoedukacją rodziców, którzy w zależności od indywidualnego planu terapii obejmują wsparciem swoje dziecko poza sesjami w gabinecie. Zaangażowanie rodziców w psychoterapię dziecka, cierpiącego na lęki separacyjne stwarza sposobność zajęcia się tymi zachowaniami, które mogą podtrzymywać takie zachowania u dziecka. Czasami zasadna jest praca nad zwiększeniem przestrzeni osobistej pomiędzy członkami rodziny. Objawy lęku separacyjnego mogą być podobne u wielu pacjentów, jednak historia choroby, przyczyny, plan pracy terapeutycznej, rozpatrywany jest indywidualnie.
Może się zdarzyć, że dziecko odmawia realizacji obowiązku szkolnego z uwagi na nieświadomą potrzebę opiekowania się własnymi rodzicami. Przykładem może być rodzina, która boryka się z przemocą, uzależnieniem, poważną chorobą. Dziecko może chcieć wspierać rodzinę w rozwiązywaniu codziennych problemów. Wyjście na zewnętrz generuje olbrzymie napięcie, mogą pojawić wizję katastrofy.
Innym przykładem może być postać nieco nieśmiałego i mało samodzielnego nastolatka z objawami silnego lęku podczas rozstania z rodzicami. Sytuacja rodzinna tego nastolatka była stabilna. Lęki pojawiły się w wyniku konfliktu wewnętrznego pomiędzy jego chęcią samodzielnego działania, a lęku przed niepowodzeniem. W tym przypadku zdarzyło się tak, że w odpowiedzi na nieśmiałość i niepowodzenia społeczne, rodzice tego nastolatka zareagowali nadmiernym chronieniem go. Rozwiązywali za niego nieporozumienia z nauczycielami, kolegami, chronili przed konsekwencjami zachowań. Ostatecznie nastolatek był przekonany, że bez rodziców nie poradzi sobie w życiu, unikał prób. Rodzice natomiast działali i czuli się potrzebni dziecku. To było takie błędne koło.
Podczas psychoterapii dziecka cierpiącego na leki separacyjne, ważna jest refleksja rodziców nad własnymi uczuciami związanymi z rozstawaniem się z dzieckiem. Bywa, że rodzic obawia się samodzielności dziecka, rozstań podobnie jak cierpiący pacjent.
Psychoterapia wspiera autonomię, buduje poczucie sprawczości. Dziecku łatwiej będzie rozstawać się z bliskimi, kiedy wie, że jest samodzielne, potrafi sobie poradzić w różnych sytuacjach. Dziecko powinno wiedzieć, że bliski na nie czeka. Ważne jest doświadczyć tego, że opiekunowie cieszą się z samodzielności, nie cierpią i nie czują się opuszczeni.
( na podst. Psychologia Kliniczna dzieci i młodzieży – I. Grzegorzewska, L. Cierpiałkowska, A. Borkowska, W-wa 2010r. )